O makatkach

Tekst: Katarzyna Bielawska

Informacje kulturowe

Tkaniny malowane lub haftowane stanowiące rodzaj płaskiego obrazu występują w kulturach i narodach całego świata. Pełniły one rolę obrzędową np. tybetańska thanka – thangka, indonezyjskie ikat czy bliższe nam z kręgu słowiańskiego ręczniki. Dziś ich funkcja obrzędowa często przechodzi w dekoracyjną.

Nazwa makatka kojarzona jest z makatką kuchenną, która trafiła do Polski w XIX w. z Europy zachodniej - głównie z Niemiec i Holandii. W przeciwieństwie do kuchennych, temat makatek pokojowych - w tym z Podlasia - jest w niewielkim stopniu opracowany. Na Białorusi pojęcie „makatka” znane jest pod nazwami: malowanka (маляванки) lub malowany dywan (маляваныя дываны), makatka (макатка) czy panneau (панно). Pojęcie to odnotowane jest również w piśmiennictwie starobiałoruskim (Казаченко 2002: 104), ale również występuje jako polonizm (104; Стариченок 2011).

Analogię haftu płaskiego, wypukłego i ozdabiania frędzlami możemy dostrzec w chorągwiach i sztandarach rycerskich. Tego rodzaju tkaniny np. chorągwie, ludność wiejska widziała w kościołach i cerkwiach. Wnętrza dworów na wsi również były dekorowane tkaninami.

W Gminie Narewka makatka to obraz na płótnie wyszywany lub malowany. W zależności od miejsca eksponowania - makatki miały konkretny kształt. Nad łóżkiem były to długie, prostokątne płótna, na ścianach wieszano kwadratowe lub w kształcie rombu, te ostatnie często obok siebie po obu stronach narożnych ścian chaty. Również obok siebie wieszano podwójne makatki z lustrzanym odbiciem.

Wzorce motywów makatkowych przekazywane były przez mieszkańców wzajemnie. Kobiety kalkowały na papier rysunek w skali 1:1, który następnie przenosiły na płótno. Do dziś zachowały się papierowe, ręcznie wykonane kopie wzorów. Zachowały się również arkusze z gazet tj. wkładki ze wzorami haftów z takich czasopism wydawanych w latach dwudziestych zeszłego stulecia jak chociażby: „Bluszcz” czy „Kobieta w świecie i domu”, ale zdarzają się też z lat czterdziestych, jak „Krestianka” i sześćdziesiątych „Rabotnica i Sialanka”.

W grupie makatek malowanych od wielu lat wyróżnia się wieś Siemianówka, gdzie w latach powojennych lokalny twórca Jan Moroz tworzył makatki malowane na płótnie. Z relacji właścicieli wynika, że zamawiający makatkę dostarczał płótno i wybierał dany motyw - najczęściej sceny baśniowe lub religijne ponadto z pawiami i łabędziami oraz kwiaty w koszu. W pracach Moroza zaciera się granica pomiędzy makatką a obrazem malarskim, przykładem są prace religijne z Siemianówki i krajobraz z Kapitańszczyzny. Nie bez znaczenia było naciągnięcie płótna na blejtram, jednoznacznie kojarzące się z obrazem. Jeszcze do niedawna w wielu domach wisiały obrazy Moroza ze świeckimi motywami. Były to krajobrazy powszechnie nazywane landszaftami, na których widniały lasy, góry, pejzaże letnie i zimowe oraz sceny myśliwskie. Pomimo kopiowania z oleodruków, pocztówek itp. prace te były malowane ręcznie farbami olejnymi na płótnie, w rozpoznawalnym lokalnie stylu. Ponadto, nie były to kopie jednakowe jak np. makatki z Guszczewiny i Siemianówki - „Dziewczyna w łódce”, motyw ten sam, lecz wiele różnić w wykonaniu. Uwagę zwracają też drugie plany, kontrastujące z naiwnością całości przedstawienia np. miasto Jerozolima w obrazie „Chrystus w Getsemanie” czy zamglony krajobraz w baśniowej makatce „Dziewczyna w łódce” z Guszczewiny.

Zdarzały się również przypadki nabywania makatek malowanych od wędrownych kupców. Wykonane one były schematycznie, często techniką stemplowania. Najczęściej kobiety własnoręcznie je obrębiały.

Makatki słomiane zarejestrowano w dwóch wsiach: w Plancie i Tarnopolu. W obu przypadkach wykorzystano ten sam motyw - szulaka (jastrzębia) wśród kwiatów oraz gołębie na gałązce. Według relacji jednej z mieszkanek byłej wsi Łuka, pomysł na tego typu makatę przywędrował z miasteczka Krynki, skąd dopiero łuczański handlarz końmi przywiózł ją do wsi. Miejscowe dziewczęta wykorzystywały ten wzór wyklejając z kawałków słomy motyw przy pomocy kleju z mąki oraz kupowanych barwników.

Występują również pojedyncze, najczęściej nabywane z zewnątrz, malowane makatki na szkle przedstawiające kwiaty.

Zastosowane i konsekwentnie używane pojęcie Makatka Narewkowska determinuje region z którego pochodzą prezentowane prace. Należy jednakże podkreślić, że makatki z szerszego obszaru jak np. z Białostocczyzny często są podobne bądź takie same. Zaproponowany tu podział nie jest zamknięty. Z pewnością w przyszłości będzie można wyodrębnić jeszcze więcej rodzajów makatek, zarówno ze względu na występujące motywy jak i technikę.

Makatki ludowe z terenu Gminy Narewka

Prezentowane makatki udokumentowane zostały w formie fotograficznej w roku 2018 i pochodzą z dwudziestu wsi z terenu Gminy Narewka w województwie podlaskim. Opracowanie dotyczy makatek ściennych, zawieszanych w pokojach tj. sypialniach i kuchniach nad łóżkiem. W materiale fotograficznym uwzględnione zostały również nastolnicy (obrusy) oraz makatki typu kuchennego. Ponadto także kapy, narzuty i dywany wyszywane. Stylistyką i wykonaniem nawiązują one do prezentowanych poniżej makatek.

Materiał i technika wykonania makatek

Makatki wykonywane były na własnoręcznie tkanym materiale z lnu, jak również na grubym materiale płóciennym - klejonce a także na suknie. Wykorzystywano len bielony, szary oraz farbowany na czarno. Sukno w kolorze czarnym bardzo często było sztukowane z kilku mniejszych odcinków. Do haftowania używano materiałów takich, jak wełna, kordonek, mulina, lica (laseta), tasiemka lamówkowa oraz aplikacji - czyli naszywek z materiału. Najczęściej sięgano po lice i tasiemki, które pokrywały płótno jednym pociągnięciem tworząc elementy kwiatów - jak np. płatki bądź łodygi. Lica dodatkowo wzmacniała walory estetyczne dzięki charakterystycznym refleksom świetlnym. Służyła również do obrębiania makatki bardzo często wraz z obszyciem dolnej części długimi frędzlami.

Powtarzającym się haftem jest ścieg płaski nazywany przez twórczynie hładziaju. Szczególną uwagę przykuwa kompozycja oraz estetyka wykonania makatek na czarnym tle. Przykładowo makatki z Janowa, które powstawały we wsi o nieistniejącej już nazwie Jelonka, mają słoneczniki na czarnym tle - wyszyte techniką mieszaną: pestki ściegiem supełkowym zaś nerwy liści ściegiem sznureczkowym. Ponadto makatki były obrębiane przy pomocy ściegu dzierganego, krzyżykowego oraz lamówką tj. szeroką tasiemką, a także mereżką. Natomiast dolna część ozdobiona była często frędzlami.

Podział makatek

Ze względu na technikę, temat przedstawienia oraz poszczególne odmiany - wśród zbioru Makatek Narewkowskich możemy wyróżnić następujący podział:

Makatki wyszywane oraz malowane z kwiatami

Wśród należących do tej najliczniejszej grupy - wyróżniamy makatki przedstawiające bukiety, w tym bukiety przewiązane wstążką, kwiaty w koszu, kwiaty w naczyniach (jak wazon, flakon czy dzbanek) oraz ornamenty kwiatowe. Można tu rozpoznać takie kwiaty i rośliny jak: kosaćce (irysy), róże, bzy, lilie, maki, słoneczniki, bratki, chryzantemy, konwalie, tulipany oraz niezapominajki, a także pałki wodne. Do tej grupy także możemy zaliczyć obrazy truskawek w koszu wyszyte podobnie jak bukiety kwiatów. Uwagę zwracają przedstawienia koszy oraz naczyń na kwiaty. Kosze są mniej lub bardziej fantazyjne, plecionkowe a naczynia ornamentowane. Również na innych typach makatek kwiaty tworzą bogatą ornamentykę bądź kompozycje okalające ptaki i zwierzęta, jak na makatce z Planty, przedstawiającej lwa.

Makatki wyszywane, malowane oraz słomiane z ptakami

Jest to kolejna seria przedstawień zawierająca bociany, gołębie, łabędzie, sroki, szulaki (jastrzębie) oraz ptaki egzotyczne - jak pawie czy papugi. Gołębie jako symbol miłości są charakterystycznym, powtarzającym się przedstawieniem. Siedzące wśród kwiatów na gałązce i zwrócone do siebie dziobami - symbolizują miłość. Imponująco wyglądają pawie, a szczególnie ich długie i kolorowe pióra. W odróżnieniu od makatek krajobrazowych opisanych dalej, mowa jest tu o umiejscowieniu tematu w środowisku bardziej abstrakcyjnym niż krajobraz.

Makatki wyszywane i malowane - krajobrazowe

Na Makatkach Narewkowskich częstym motywem jest środowisko wodne. Pływające łabędzie zwrócone dziobami do siebie - umieszczone w centralnej części makatki, a po bokach kompozycję dopełniają pałki wodne. W przedstawieniach krajobrazu łąkowego często pojawiają się bociany. Na uwagę zasługuje realistyczne wyobrażenie bocianów z Jelonki (dziś Janowo). Na długim, szarym lnie wyszyte jest stado bocianów, całość tworzy pełną ekspresji kompozycję dzięki przedstawieniu po obu stronach płótna zrywających się do lotu, bądź lądujących ptaków. Autorką tej makatki jest Maria Sakowska z Jelonki urodzona w 1912 r. Innym przykładem makatki wyszywanej - krajobrazowej jest przedstawiająca leśny krajobraz z Siemianówki z uproszczonym przedstawieniem jelenia z łanią i cielęciem wśród świerków, oraz rozłożystych dębów. Szczególną uwagę zwracają starannie wyszyte liście drzew. Wśród makatek malowanych krajobraz baśniowy przeplata się z realistycznym. W tej kategorii zarówno w przedstawieniach fantastycznych jak i realistycznych bardzo często występują brzozy.

Makatki wyszywane z kwiatami - przestrzenne

Występują one w Guszczewinie, Mikłaszewie i Starym Dworze. Makatka z Guszczewiny wykonana została z przestrzennych aplikacji. Są nimi truskawki i jagody uszyte z materiału, luźno zwisające, zawieszone na czarnym płótnie. Natomiast makatka z Mikłaszewa przedstawia lekko wypukłe róże w dzbanku, formą przypominające relief. Ostatnim przykładem jest makatka ze Starego Dworu przedstawiająca przestrzenne, srebrne kwiaty w wazonie na czarnym tle.

Makatki malowane – religijne

Dwie makatki pochodzące z Siemianówki oprawione są na blejtramie i nazywane są ”obrazami”. Obie prace kopiowane na wzór malarstwa nazareńczyków reprezentują typowe przedstawienia z oleodruków w tzw. „formacie ręcznika” - panoramicznym, masowo wieszanych z poczatkiem XX w. Wymiary obu prac wynoszą 77 x 46 cm. Pierwsza z nich jest kopią obrazu autorstwa Josefa Untersbergera - pseudonim Giovanni – pt. „Chrystus błogosławiący z łódki” (Oficjalska 2013: 34). Natomiast na drugiej przedstawiony jest „Chrystus w ogrodzie Getsemani”. Uwagę zwraca na drugim planie miasto Jerozolima. Kopiowanie i naśladownictwo malarzy poprzednich epok, przyczyniło się do powstania wielu wariantów „Chrystusa w Getsemani”. Autorzy wykonujący tego typu prace to m. in.: Heinrich Hofmann (1824 – 1911), Grossmann pseudonim Lindberg, wymieniony wyżej Josef Untersberger pseudonim Giovanni (1864 – 1933), Christian Seelebach (1873 – 1936).

Makatki w technice mieszanej

Zachowały się dwie makatki - również z Narewki - wyszywane, a następnie malowane po niciach, obie na czarnym tle. Jedna przedstawia chryzantemy w żółtym koszu, druga papugę wśród kwiatów. Obie wykończone są żółtymi frędzlami.

Makatki bez klasyfikacji

Istnieją makatki bardzo rzadko występujące, które tematycznie trudno jest przypisać do jakiejkolwiek kategorii.

Bardzo ciekawym egzemplarzem jest makatka z Narewki wyszyta haftem krzyżykowym na grubym płótnie. Jest to makatka jedyna w swoim rodzaju, rekurencyjnie przedstawiająca dziewczynkę siedzącą i wyszywającą napis „Mama”.

Datowanie

Najstarsze makatki pochodzą z lat międzywojennych. Najczęściej wyszywane były przed zamążpójściem i wchodziły w skład posagu. Wyszywane więc były w rodzinnej wsi a następnie trafiały do domu męża. Jeśli znana jest data urodzenia i zamążpójścia osoby wyszywającej, możemy wydatować makatkę.

Wyszywane były nićmi bawełnianymi i licą na lnie samodziałowym. Farbowane barwnikami naturalnymi, a w późniejszym czasie w miarę możliwości używano barwników kupowanych.

Makatki z Jelonki (dziś Janowo) wyszyła ok. 1933 r. pani Maria Sakowska. Odznaczają się one starannością wykonania i dużym zmysłem estetycznym. Jest to wspomniana już wyżej makatka przedstawiająca stado bocianów (182 x 90 cm). Podobnie jak i pozostałe makatki tej samej autorki, wykonane zostały na czarnym tle z chryzantemami (102 x 66 cm), słonecznikami (39 x 66 cm) oraz podwójne lustrzane z makami (35 x 55 cm) i z łabędziami (82 x 65 cm).

Kolejna makatka z lat międzywojennych jest w kształcie rombu o wymiarach 47 x 47 cm i pochodzi z Mikłaszewa. Wyszyte są na niej różowe róże w dzbanku na czarnym tle z wypukłymi kwiatami, jej autorką jest pani Maria Kozłowska urodzona około 1920 r.

Z przełomu lat 20. i 30. pochodzi makatka z Narewki z przedstawieniem dwóch srok siedzących na gałęzi. Wymiary powyższej makatki wynoszą 124 x 65 cm, wyszyła ją pani Tekla Pacewicz urodzona w 1894 r. Dziełem tej samej autorki jest pochodząca z lat dwudziestych narzuta na łóżko o wymiarach 191 x 125 cm, tkana ręcznie i farbowana naturalnymi barwnikami. Uwagę zwracają wyszyte jelenie, bociany, ptaki i dookolny ornament geometryczny.

Literatura:

  • Jackowski A., 1960, O motywach ludowych i ich adaptacji [W:] Polska Sztuka Ludowa – Konteksty, t. 14 z. 4, s. 231 – 241.
  • Jackowski A., 1977, Współczesne malarstwo ludowe i jego pogranicza (cz.1) [W:] Polska Sztuka Ludowa – Konteksty, t. 31 z. 2, s. 79 – 94.
  • Jackowski A., 1977a, Malowanki, makatki, ekrany (współczesne malarstwo ludowe i jego pogranicza - cz II) [W:] Polska Sztuka Ludowa – Konteksty, t. 31, z. 3, s. 147 – 166.
  • Jackowski A., 1977b , Obrazy na płótnie i papierze [W:] Polska Sztuka Ludowa - Konteksty , t. 31, z. 4, s. 195 – 210.
  • Jackowski A, 1978, Obrazy na szkle (współczesne malarstwo ludowe i jego pogranicza) [W:] Polska Sztuka Ludowa – Konteksty, t. 32, z., 1s. 21 – 42.
  • Казаченко Т. М., 2002, Назвы узорыстых тканін (на матерыяле усходнепалескіх гаворак) [W:] Вісник Житомирського педагогічного університету, № 9, s. 104 – 105.
  • Langer B. 1992, Evangelische Bilderwelt. Druckgraphik zwischen 1850 und 1950.
  • Lubos – Kozieł J., 2009, XIX - wieczne malarstwo religijne jako przedmiot badań historii sztuki. Problemy i postulaty badawcze [W:] Sacrum et Decorum, Nr 2, s. 8 – 15.
  • Oficjalska E., 2013, Obrazy fabryczne. Rozwój i upowszechnienie popularnych wydawnictw drukowanych z uwzględnieniem regionu Warmii i Mazur [W:] Zeszyty Naukowe Muzeum Budownictwa Ludowego – Park Etnograficzny w Olsztynku, Rok 4, Zeszyt 4, s.15 – 49.
  • Ricci – Tumidajska A. , 1978, Konserwacja sztandarów powstań śląskich i sztandarów cechowych [W:] Ochrona Zabytków, nr. 31/1 (120), s. 66 – 69.
  • Krzyczkowska – Roman E., 2016, Drukowane obrazy z końca XIX i XX wieku. Zarys technik drukarskich i fotomechanicznych na podstawie kolekcji oleodruków z Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie [W:] Notes Konserwatorski, s. 173 – 197.
  • Стариченок В. Д., 2011, Языковые контакты в белорусско-литовском пограничье [W:] Вучоныя запіскі. Сумеснае выданне. Серыя мовы і літаратуры. Серыя грамадска - палітычных навук, Брэсцкi дзяржаўны універсітэт імя А. С. Пушкіна, № 2, Dostęp dnia: 13. 08. 2018 r.: https://elib.bspu.by/handle/doc/1580

OSOBY UDOSTĘPNIAJĄCE MAKATKI:

  1. Bielawska Katarzyna – Narewka
  2. Bielawska Zinaida – Grodzisk
  3. Birycka Barbara – Siemianówka
  4. Birycka Halina – Planta
  5. Bondaruk Maria - Lewkowo Stare
  6. Borkowska Feliksa – Planta
  7. Charkiewicz Lena - Planta
  8. Charkiewicz Lidia - Eliaszuki
  9. Charkiewicz Nela – Lewkowo Nowe
  10. Choroszewska Nina – Lewkowo Stare
  11. Drewnowska Taisa – Mikłaszewo
  12. Drozd Bogusława - Narewka
  13. Galeria im. Tamary Sołoniewicz w Narewce
  14. Goch Jolanta – Hajnówka
  15. Gołubowska Nina – Lewkowo Nowe
  16. Gryka Władysław – Suszczy Borek
  17. Karpiuk Piotr – Narewka
  18. Kryszeń Maria – Lewkowo Nowe
  19. Kryszeń Tamara – Narewka
  20. Lewsza Halina – Janowo
  21. Lisowska Barbara – Narewka
  22. Maciejuk Alina – Siemianówka
  23. Maciuka Andrzej – Kapitańszczyzna
  24. Maksymiuk Irena – Lewkowo Stare
  25. Niescieruk Bożena – Lewkowo Nowe
  26. Pańkowska Halina – Siemianówka
  27. Poskrobko Krystyna - Lewkowo Stare
  28. Radziwoniuk Wiera - Michnówka
  29. Romańczuk Maria – Guszczewina
  30. Romańczuk Maria – Olchówka
  31. Romańczuk Olga – Guszczewina
  32. Rygorowicz Helena – Tarnopol
  33. Skiepko Dorota i Włodzimierz - Skupowo
  34. Skiepko Waleria – Michnówka
  35. Stocka Ludmiła – Narewka
  36. Stulgis Antonina - Narewka
  37. Suchodoła Elżbieta – Suszczy Borek
  38. Suchodoła Eugenia – Narewka
  39. Suchodoła Walentyna – Narewka
  40. Swat Wiera - Lewkowo Stare
  41. Świetlica w Masiewie
  42. Tarasiuk Jan – Stary Dwór
  43. Wierzchowska Halina – Zabłotczyzna
  44. Zakrzewska Nadzieja – Narewka
  45. Zasim Aleksandra – Eliaszuki
  46. Zasim Anna – Siemianówka
  47. Zasim Nina – Lewkowo Stare
  48. Zdanowska Lucyna – Planta
  49. Zdanowska-Misiejuk Olga – Narewka
  50. Zielińska Eugenia – Eliaszuki
  51. Zubrycka Tamara – Guszczewina
Script logo